Een 'concert' van 100 tikkende klokjes
Van de toiletpot van Marcel Duchamp tot aan de performances van Marina Abramovic: avant-gardistische kunst zorgde in de 20e eeuw voor een hoop opschudding. Ook Hilversum bleef niet gespaard. Onlangs herontdekten we in onze mediacollectie de registratie van Ligeti's Poème Symphonique, die - vanwege opschudding - nooit werd uitgezonden. Dit is wat er gebeurde.
Van de toiletpot van Marcel Duchamp tot aan de performances van Marina Abramovic: avant-gardistische kunst zorgde in de 20e eeuw voor een hoop opschudding. Ook Hilversum bleef niet gespaard. Onlangs herontdekten we in onze mediacollectie de registratie van Ligeti's Poème Symphonique, die - vanwege opschudding - nooit werd uitgezonden. Dit is wat er gebeurde.
De 'collegen' staan klaar om de metronomen op te winden. Foto: NTS.
Op vrijdagavond 13 september 1963 verzamelen de ‘upperclass’ van Hilversum en een aantal buitenlandse gasten zich in het Raadhuis voor het slotconcert van de door de stichting Gaudeamus jaarlijks georganiseerde muziekweek. Het was een studieweek voor moderne muziek met uitvoeringen in Bilthoven, Utrecht en Hilversum.
Het stuk ‘Poème Symphonique for 100 metronomes’ van de Hongaarse componist György Ligeti beleeft deze avond zijn wereldpremière. Het idee was dat de registratie een dag later op TV zou worden uitgezonden. Meerdere camera’s zijn opgesteld om de musici en de reactie van het publiek in beeld te brengen.
De voorbereiding: opwindsleutels en 'collegen'
Ligeti laat 100 metronomen uit Oostenrijk overkomen, die hij op die middag zelf uitpakt. Hij verwijdert de plakbandjes van de opwindsleuteltjes, die op de bodem van de metronomen liggen. Hij zweet hevig en hij heeft amper tijd meer om zich om te kleden. Zijn door de gemeente gehuurde rokkostuum is twee maten te groot, maar alle ingrediënten voor een bijzondere avond zijn aanwezig.
Tijdens het concert wordt hij geassisteerd door tien spelers of, zoals hij ze noemt, 'collegen'. Ligeti zelf dirigeert het stuk.
Ook burgemeester Joost Boot is aanwezig. Hij is van tevoren gewaarschuwd door een ambtenaar van de afdeling cultuur die zich in een nota aan B&W afvroeg of de heren zich bewust waren van 'een bijzonder vreemd muzikaal evenement'. De ambtenaar adviseert: 'Het lijkt mij goed dat de burgemeester tijdens het woord van welkom een soort verantwoording aflegt'. Of burgemeester Boot dat inderdaad heeft gedaan is niet meer te achterhalen. De bewaarde televisieregistratie bevat alleen het concert en het slotwoord van de componist.
De 'collegen' winden de metronomen op. Foto: NTS.
Een kakofonie van tikken
Nadat iedereen heeft plaatsgenomen in de burgerzaal van het Hilversumse Raadhuis, duurt het een tijdje voordat er ook maar iets gebeurt. De mensen kijken tegen een opstelling van zwijgende metronomen aan. Er ontstaat een giechelige sfeer van ongeloof.
Dan betreden de 'collegen', acht mannen en twee vrouwen, het podium en stellen zich op naast de hen toegewezen metronomen. Ze zien er op en top uit, de heren in rokkostuum, de dames in zwarte jurken.
Dirigent Ligeti komt als laatste op en staat een aantal seconden roerloos voor zijn orkest. Hierna heft hij zijn handen en geeft hij het teken dat de spelers zich een kwartslag moeten draaien. Daarna geeft hij het begin aan, de spelers draaien de metronomen op, die allemaal op een verschillende snelheid zijn ingesteld, tussen de 50 en 144 slagen per minuut.
Als alle metronomen zijn opgewonden, draaien de spelers zich naar de dirigent. Het orkest en de dirigent staan ruim een minuut in volkomen stilte. Daarna begint het publiek te hoesten en rumoerig met elkaar te praten. De burgemeester maant de mensen tot stilte.
Dan geeft Ligeti weer een teken voor een kwartslag, geeft de opmaat en de spelers beginnen de hen toegewezen metronomen aan te zetten. Een kakofonie van tikken vult de ruimte.
Nadat alle metronomen spelen, worden de ‘collegen’ naar de zijkant verwezen. Ligeti gaat ook weg. Wat overblijft is een explosie aan metronoom tikken.
Eén voor één zwijgen daarna de metronomen en na 10 minuten is er nog 1 te horen die zwaar en langzaam zijn tikken de zaal instuurt.
Een fragment uit de registratie van het muziekstuk. Bron: onbekend.
Rumoer in het publiek, een aantal mensen achterin de zaal gaat staan. Foto: NTS.
Rumoer in het publiek, een 'farce'
Het publiek is intussen rumoerig en verdeeld in verontwaardigde en enthousiaste toehoorders. Na het uitsterven van de laatste tik, neemt Ligeti het woord en beschrijft in een hilarische toespraak de wijze waarop dit concert uitgevoerd dient te worden.
Na afloop verzoekt het geschokte gemeentebestuur aan de omroep om de uitzending niet te laten doorgaan. De plaatselijke krant de Gooi- en Eemlander schrijft in een recensie:
'De farce 'Poème Symphonique' voor 100 metronomen van György Ligiti (sic) uit Wenen had beter achterwege kunnen blijven en in een studentikoos milieu gedebuteerd. Veertig jaar geleden hoorden we een sonate voor schrijfmachines, die tenminste geestig was.'
De context: Fluxus
Ligeti is gelieerd aan de kunststroming ‘Fluxus’, die elitaire kunst uit wilde bannen. In Nederland werden bijvoorbeeld door Fluxus-kunstenaars Concert voor belegde broodjes en een Concert voor pakpapier uitgevoerd. Een andere bekende Fluxus-performance was die van Wim T. Schippers, die voor de camera’s van de aanwezige pers een flesje Green Spot-limonade leeg goot in de zee bij Petten.
Dat Ligeti met dit concert een ironische, wellicht satirische bedoeling had, is wel duidelijk. Dat lukte wonderwel. Het publiek was in ieder geval voor een deel gechoqueerd en de uitzending de volgende dag op de nationale televisie ging niet door. Jaren later vertelt Ligeti in interviews dat in plaats hiervan de kijkers een voetbalwedstrijd kregen voorgeschoteld. Deze voetbalwedstrijd is niet terug te zien in de logboeken in onze collectie, al is het ook niet te achterhalen op welk tijdstip het de registratie van Poème Symphonique eigenlijk geprogrammeerd stond.
Intussen wordt Ligeti, die in 2006 overleed, beschouwd als een van de grootste hedendaagse componisten. Zijn muziek werd gebruikt voor de films The Shining en 2001: A Space Odyssey, van Stanley Kubrick.
De volledige televisieregistratie bekijken? Het Muziekgebouw aan ‘t IJ organiseert van 5 t/m 8 april het Ligeti Festival, waar de opname voor het eerst in zijn geheel wordt vertoond.