Het jaar dat de muur viel
Auteur:
Tjeerd de Boer
1989. Na bijna 35 jaar Koude Oorlog en een verdeeld Europa komt de ontmanteling van het communisme in Centraal- en Oost-Europa in een stroomversnelling. Als dominostenen vallen de regimes in Polen, Hongarije, de DDR, Bulgarije, Tsjechoslowakije en Roemenië.
Later lezen
Je emailadres wordt eenmalig gebruikt om de link naar het verhaal te sturen. Je adres wordt niet opgeslagen.
De snelle omwenteling komt niet helemaal uit de lucht vallen.
Vanaf begin jaren 80 krijgen de democratiseringsbewegingen langzaam voet aan de grond.
Polen loopt voorop.
De stakingen in de havenstad Gdansk...
...krijgen veel aandacht in de Nederlandse media.
Polen 1980: vrije vakbonden en stakingsrecht, VARA, 16 maart 1981,VARA. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
Perestrojka
In 1985 is in de Sovjet-Unie Michael Gorbatsjov aan de macht gekomen. Onder het motto ‘perestrojka’ (herstructurering) hervormt hij de communistische partij en politiek. Daarbij hoort ook een meer ontspannen relatie met de westerse vijanden uit de Koude Oorlog.
Reagan Bush Gorbachev in New York 1988, maker onbekend, 1988. Bron: Wikimedia Commons, beschikbaar voor hergebruik vanuit het Executive Office of the President of the United States.
In mei 1989 brengt Gorbatsjov een staatsbezoek aan China…
...dat te kampen heeft met massale studentenprotesten tegen de communistische leiders.
Ook in het nieuws is hier aandacht voor.
Zij laten zien hoe partijleider Deng Xiaoping de rust probeert te bewaren tijdens Gorbatsjovs bezoek.
Bloedige ontruiming Plein van de Hemelse Vrede in Peking, Panoramiek/NOS, 4 juni 1989. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
Na zijn bezoek slaat het Chinese leger de protesten
op het Tiananmen Plein keihard neer.
Er vallen duizenden doden.
20 uur Journaal, NOS, 4 juni 1989. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
Tegelijkertijd vinden in Polen de eerste vrije verkiezingen plaats sinds 1928.
De verkiezing is een aardverschuiving, zo blijkt
ook uit dit gesprek met een stemmenteller.
De partij Solidariteit van Lech Walesa wint 160...
...van de 161 verkiesbare zetels in het parlement.
Internationale nieuwsuitwisseling, 5 juni 1989, maker onbekend. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
Soviet-Unie viert de teugels
De ontwikkelingen in China en Polen zijn de opmaat voor een historisch najaar. Het wordt duidelijk dat Gorbatsjov het gewelddadige Chinese voorbeeld niet volgt. Hij geeft de communistische regimes in Europa geen militaire steun bij het neerslaan van de steeds massalere protesten.
The Soviet Union 1968 CPA 3601 stamp (Akhal-Teke and Trick Riding) cancelled, maker onbekend, 1986. Bron: Wikimedia Commons, beschikbaar voor hergebruik volgens artikel 1259 Book IV of the Civil Code of the Russian Federation, No. 230-FZ, 18 december 200
Hongarije is in augustus de volgende.
Tijdens de Pan European Picnic bij de Oostenrijkse grens...
...krijgen 600 Oost-Duitsers de gelegenheid te vluchten.
Het hek is van de dam.
In de volgende maanden vluchten tienduizenden...
...uit de DDR via Hongarije naar West-Duitsland.
Op 23 oktober wordt de Republiek Hongarije uitgeroepen.
20 uur Journaal, NOS, 19 augustus 1989. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
Al snel is het in de DDR zelf ook niet meer te houden.
De machthebbers kiezen eieren voor hun geld. Massademonstraties in Leipzig worden niet meer neergeslagen. Ook Tsjechoslowakije legt uitreizende Oost-Duitsers weinig meer in de weg.
Demonstratie in Leipzig tegen regering DDR, Aktua, 17 oktober 1989, TROS. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
‘sofort, unverzüglich’
Het DDR-regime moet wel bewegen, maar de ontwikkelingen gaan plots sneller dan bedoeld. Woordvoerder Gunter Schabowski verklaart op een persconferentie over de nieuwe visumregeling per abuis dat de versoepelende maatregelen per direct ingaan.
Still internationale nieuwsuitwisseling, 9 november 1989, maker onbekend. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
In no time dringen honderdduizenden Oost-Berlijners...
...zich door de grensopeningen:
De muur is open.
Juichende en huilende Duitsers vallen elkaar ongelovig in de armen.
Journaal, 10 november 1989, NOS. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
Iconisch beeld
De beelden van 9 en 10 november 1989 bij de Brandenburger Tor worden iconisch voor de val van het communisme.
BrandenburgerTorDezember1989. Foto: SSGT F. Lee Corkan, 1 december 1989. Bron: Wikimedia Commons, beschikbaar voor hergebruik vanuit CC BY-SA 3.0.
Bulgarije volgt en daarna Tsjechoslowakije.
President Husak dient onder druk van de massale betogingen...
...en stakingen na 23 jaar zijn ontslag in.
Het gaat vrijwel zonder geweld. Met de Fluwelen revolutie krijgt de Praagse Lente van 1968 eindelijk een zonnig vervolg.
Televizier, 27 november 1989, AVRO. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
Dramatische ontknoping
Een historisch jaar in de Europese geschiedenis loopt ten einde. Maar niet zonder een dramatisch slotakkoord voor Roemenië. De gebeurtenissen in december zijn tekenend voor de manier waarop de communistische machthebbers door hun volk worden afgeschminkt.
RomanianFlag-withHole. Foto: Konrad Zielinski, 1989. Bron: Wikimedia Commons, beschikbaar voor hergebruik vanuit CC BY-SA 2.5 PL.
De dictatoriale partijleider Nicolai Ceausescu is niet van plan zijn positie op te geven.
De opstand in de stad Timisoara slaat hij met geweld neer.
Er vallen 70 doden door het ingrijpen van de Securitate (de geheime politie) en het leger.
Maar de revolutie is niet meer te stoppen.
Internationale nieuwsuitwisseling, 20 december 1989, maker onbekend. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
Bij een toespraak in Boekarest verwacht Ceausescu zoals altijd...
...het (afgedwongen) applaus van het volk.
Als hij in plaats daarvan wordt uitgejoeld, is hij met stomheid geslagen.
De live-uitzending op de Roemeense televisie wordt abrupt onderbroken.
Ceausescu en zijn vrouw Elena vluchten, maar worden al snel herkend en gearresteerd.
Roemenië, NOS Laat, 21 december 1989, NOS. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
Na een schijnproces wordt het echtpaar op Eerste Kerstdag gefusilleerd.
De ontluisterende televisiebeelden van hun ‘proces’ en...
...hun levenloze lichamen gaan de hele wereld over.
Het schrikbewind van Ceausescu is na een kwart eeuw ten einde...
...hoewel veel leden van de Securitate nog doorvechten...
...waarbij vele honderden burgerdoden vallen.
NOS Laat, 27 december 1989, NOS. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
De Nederlandse premier Ruud Lubbers vat het jaar nog eens samen.
In het 20 uur journaal staat hij stil bij een jaar vol bevrijding...
... maar ook bij de gruweldaden in Roemenië en het bloedvergieten..,
...wat een tragische smet op het jaar vormt.
20 uur journaal, 22 december 1989, NOS. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
Felicitaties Gorbatsjov bij Duitse eenwording
In ruim een half jaar verschiet heel Midden-Europa van kleur. De Balkanlanden volgen kort daarna.
De val van het communisme in Europa wordt voltooid met de Duitse eenwording op 3 oktober 1990 en het einde van de Soviet-Unie op 25 december 1991.
Internationale nieuwsuitwisseling, 3 oktober 1990, maker onbekend. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
De vrijheid is hervonden en de soms grillige opbouw van de democratie begint.
Het ‘westerse’ leven krijgt vorm, maar er is ook al snel een hang naar 'Ostalgie'.
Al dan niet met een knipoog wordt de lof gezongen op 'cowboys uit het oosten' en het verdwenen communistische leven.
Ook dat is vrijheid...
Heimwee naar het communisme in Oost-Duitsland, Netwerk, 15 december 1997, NCRV. Bron: Collectie Beeld en Geluid.
1989 was een uniek jaar in de Europese geschiedenis. Het ‘Oostblok’ bestond niet meer. De toekomst van het continent lag open.
Bekijk bronnenlijst
Geef feedback
😕
👍
Wil je dit verhaal delen?
Bekijk ook
MuseumJeugd-Universiteit voorjaar
Deze collegereeks is voor alle nieuwsgierige kinderen! Experts van het Jeugdjournaal, Free Press Unlimited, SamSam en Beeld en Geluid praten je in vier colleges bij over nieuws, journalistiek en persvrijheid. Wat is nieuws en hoe wordt het gemaakt? Kan iedereen nepnieuws maken? Waar haal je als journalist juiste én goede verhalen vandaan? En wat als het niet veilig is om je werk te kunnen doen? Al dit soort vragen worden behandeld in de 4 hoor- en werkcolleges bij Beeld en Geluid Den Haag.