Je bevindt je hier:

Gids in radioland

Conservator Bas Agterberg schuwt geen uitdagingen. Hij poogt deze week 100 jaar radio samen te vatten in één week. Deze keer focust hij op de radiogids; de pagina met de radioprogrammeringen. Lees zeven dagen mee in een reeks waarin hij ons meeneemt in de zoektocht door de archieven van Beeld & Geluid. Dit is dag vier.

Conservator Bas Agterberg schuwt geen uitdagingen. Hij poogt deze week 100 jaar radio samen te vatten in één week. Deze keer focust hij op de radiogids; de pagina met de radioprogrammeringen. Lees zeven dagen mee in een reeks waarin hij ons meeneemt in de zoektocht door de archieven van Beeld & Geluid. Dit is dag vier.

Een jonge conservator

Conservator Bas Agterberg in z'n jonge jaren

Als kind kon ik er al uren in kijken, dat blijkt uit een verkleurde foto in een van mijn jeugdalbums. Nauwgezet bestudeer ik in de huiskamer de KRO-gids. Geen wonder dat het depot waarin de radio- en televisiegidsen staan voor mij als een snoepwinkel voelen. Lange rijen van zwarte ruggen, een vuistdikte met een jaartal er op. Of juist bruin/geel gebonden, hier staat een oude uitgave. Van alle omroepen zijn er bij Beeld & Geluid radio- en televisiegidsen bewaard. Bijna een eeuw aan programma-informatie en achtergronden die onmisbaar zijn voor wie wil weten wat er op de radio klonk.

'Zwarte ruggen': radiogidsen gebundeld per jaar
Advertentie Idzerda: Soirée-Musicale

Advertentie in de NRC op 8 november 1919: Soirée-Musicale op de radio

100 jaar in 100 radiopagina’s

Enige tijd geleden bedacht ik om de ontwikkeling van 100 jaar radioprogrammering af te beelden met de radiopagina van 100 programmagidsen van 6 november. Het is uiteindelijk dit blog waarin ik aan de hand van een aantal pagina’s met programma-informatie iets meer uit te vinden wat er allemaal te horen was.

De eerste gids

Idzerda adverteerde in de NRC zijn eerste programma. Het is dus ook de eerste radiogids. Tien titels met vermelding van genre of artiest, er onder staat  ‘en andere nummers’. Minstens zo belangrijk voor Idzerda was de technische informatie over de golflengte en de zendlamp die hij gebruikte. De lamp die hij door Philips had laten ontwikkelen. Sneu is wel dat de naam verkeerd genoteerd is. Waarschijnlijk komt het door het handschrift van Idzerda, Er had niet 'Iduret' maar 'Ideezet' (Idz) moeten staan, de afkorting van Idzerda’s naam. In een volgende editie stond het wel correct. Voor Idzerda was een advertentie de enige mogelijkheid om een programma aan te kondigen. Dat paste bij zijn doel om met uitzendingen mensen te interesseren om bij hem een radiotoestel te kopen.

Radio Expres 1923

Radio Expres 1923

Radio Expres

Het tijdschrift Radio Expres was er voor de enthousiaste radio-amateurs. Ze waren geïnteresseerd in zendschema’s en optimale ontvangst. Het tijdschrift vermeldde de weinige uitzendingen in binnen- en buitenland. Idzerda en andere radiomakers plaatsten er advertenties in. De reacties in de Radio Expres gingen over de kwaliteit van de ontvangst. De inhoud van het programma sprak minder tot de verbeelding. Voor de onderzoeker nu geeft het tijdschrift zowel een beeld van wat er uitgezonden werd, wat er van buiten Nederland werd opgevangen en wat deze community van luisteraars bezighield. Hanso Idzerda moest in 1924 noodgedwongen stoppen met zijn uitzendingen. De concurrenten namen zijn positie snel over. In 1924 werd ook de eerste omroep opgericht, de Nederlands Christelijke Radio Vereniging. De NCRV bestaat nog steeds, net als de gids die het sinds 1925 uitgeeft.

Cover van het Christelijk Tijdschrift voor Radio

Cover van het Christelijk Tijdschrift voor Radio van de NCRV, 1925

Gids 1929: woensdag 6 november

Gids 1929: woensdag 6 november

Alle zenders op een rij

Die omroepgidsen laten de groei van de radioprogrammering zien. Eind jaren '20 zijn het goed gevulde bladen, met achtergrondartikelen over techniek. Voor een uitzenddag is inmiddels meer dan één pagina nodig. Opvallend is de hoeveelheid buitenlandse zenders in de gids. Het was gebruikelijk om op het toestel de golflengtes op te zoeken van de steden op de afstemregelaar en te luisteren naar de zenders Daventry of Köningswusterhausen. Een internationale uitwisseling van programmagegevens was al vroeg geregeld, zo blijkt. 

Huizen

In de gids op 6 november 1929, het tienjarig jubileum van de radio, staat de zender Hilversum tussen Hamburg en Kalundborg, terwijl Huizen een bladzijde verderop tussen Wenen en Bazel vermeld wordt. De Nederlandse zenders staan niet voorop in de gids, maar gelijk aan welke zender, waar ook ter wereld. Ook staan zenders vermeld die al lang niet meer bekend zijn, zoals de nieuwsberichten van persbureau Vaz Dias op Scheveningen Radio en een weerzender van het KNMI. 

Gids 1929: 5-6 november

Gids 1929: 5-6 november

Naald en schaar

De AVRO laat veel muziek horen, maar biedt ook een cursus Italiaans en het legendarische Met Naald en schaar. Een handwerkprogramma dat tot van 1926 tot 1963 op de radio is. De titel Politieberichten maakt nieuwsgierig, maar ik weet dat het geen variant van Opsporing Verzocht is. Een radiotoneel, met muziek van een orkest, nieuws en grammofoonplaten zijn te horen in de avond tot de zender om 24.00 stil wordt. De NCRV zond vanaf de zender in Huizen. Hun programma bevatte meer gesproken woord en brengt cultuur. Doelgroepradio kon je het noemen met een uurtje voor de landbouwers, een ziekenuurtje, een proefles 'Maleisch' en een uitzending voor scholen. Deze gidsen laten zien hoe het format van de radio in tien jaar tijd stond als een huis. Er was een gevarieerde programmering waarvan veel genres er nog zijn. Dat blijkt als je de gidsen van latere jaren bekijkt. De programma informatie is nog uitvoeriger, maar de programma’s vergelijkbaar.

Herrijzend Nederland: Programmablad voor de week van 18 t.m. 24 november 1945

De oorlogsjaren en 'Herrijzend Nederland'

Een intermezzo vormen de oorlogsjaren. De omroepen mogen weliswaar in eerste instantie onder Duits gezag doorgaan met uitzendingen. Maar er komt een nationale omroep en een Nationale Luistergids. Die is beduidend minder populair bij de luisteraars. In die gids ontbreken de Engelse zenders en ook de aankondiging van Radio Oranje. Door papierschaarste verschijnt er aan het eind van de oorlog helemaal geen gids. In 1945 mag Radio Herrijzend Nederland de luisteraars opnieuw laten weten wat ze op de radio kunnen verwachten.

Varagids van 6 november 2019

Varagids van 6 november 2019

Radio gidst zichzelf

De komst van televisie in 1951 verandert de indeling in de gidsen nauwelijks. Veel mensen hebben nog geen televisie, maar radio heeft vrijwel iedereen. Sterker nog, door de transistors hebben huishoudens meerdere apparaten en kan op iedere denkbare plek geluisterd worden. De radio vult dan nog vrijwel de gehele gids, maar vanaf midden jaren '60 eist de televisie steeds meer ruimte op het papier. Ook al komen er steeds meer radiozenders. In 2009 past het schema op één pagina, dat is in 2019, in de week dat de radio 100 jaar bestaat, slechts een halve pagina. Al siert de verkiezing van de radiopersoon van de eeuw, Frits Spits, wel de cover VARA-gids.

Varagids met radio-uitzendschema

Varagids van 6 november 2019 met radio-uitzendschema

Radiogidsen, bron voor onderzoekers

Geen treurnis daarover, het medium heeft zo’n schema niet nodig. Door de 'horizontale programmering' wéét de luisteraar dat er dagelijks Spraakmakers is op Radio 1 en dat Jan-Willem opstaat op Radio 2. Veel informatie is online te vinden net als de podcasts, voor velen de radio van de toekomst. De historische papieren gidsen gebruiken onderzoekers. Ze krijgen achtergronden, inzichten in de programmering en weten welke uitzendingen niet bewaard zijn. De meeste uitzendingen zijn namelijk niet in het archief te vinden. Voor het boek De radio, een cultuurgeschiedenis bestudeerde Ruud Stokvis de fameuze sportuitzendingen zoals die van Han Hollander en Jan Cottaar. Zo’n uitzending van Han Hollander duurde een kwartiertje in de jaren '30, alleen op de dagen dat de AVRO uitzond. Behalve als er een interland van het Nederlands elftal te verslaan was. De wekelijkse zondagmiddag van Langs de lijn liet nog lang op zich wachten! 

Een stap vooruit

Voor onderzoekers is een digitale gids een stap vooruit. Een eeuw aan kostbare data. Goed nieuws, want alle gidsen vóór 1951 zijn gedigitaliseerd in samenwerking met de Koninklijke Bibliotheek. Op termijn zijn ze via Delpher doorzoekbaar. Een echte uitdaging is om de online informatie over de radioprogramma’s van vandaag op te slaan in het archief. Dan kan over 100 jaar een enthousiaste conservator in de digitale snoepwinkel bladeren in een enorm rijk radioverleden.

Lees verder over 100 jaar radiogeschiedenis: Radiohoofden en personalities