Complottheorieën: waarheid versus fictie
BENEDMO is een Nederlands-Vlaamse hub die deel uitmaakt van een groter Europees project (EDMO) dat zich richt op het tegengaan van desinformatie. Beeld & Geluid is coordinator van dit project. De onlangs georganiseerde netwerkconferentie onderzocht het thema 'Complottheorieën', met als doel licht te werpen op hoe nieuwsmedia constructief verslag kunnen doen van deze vaak sensationele verhalen. Voor ons als onderzoekers nieuwswijsheid was het een interessante conferentie en we nemen je mee in een aantal inzichten die aan bod kwamen.
BENEDMO is een Nederlands-Vlaamse hub die deel uitmaakt van een groter Europees project (EDMO) dat zich richt op het tegengaan van desinformatie. Beeld & Geluid is coordinator van dit project. De onlangs georganiseerde netwerkconferentie onderzocht het thema 'Complottheorieën', met als doel licht te werpen op hoe nieuwsmedia constructief verslag kunnen doen van deze vaak sensationele verhalen. Voor ons als onderzoekers nieuwswijsheid was het een interessante conferentie en we nemen je mee in een aantal inzichten die aan bod kwamen.
De waarheid en niets dan de waarheid?
Na de introductie van de coördinator van BENEDMO, Julia Conemans, namen we plaats bij de presentatie van socioloog Jaron Harambam over een groeiend wantrouwen in de traditionele media en de publieke strijd om de waarheid. Hoe gaan traditionele media hiermee om en wat is een constructieve benadering? Jaron suggereert dat journalisten niet alleen óver, maar ook mét andersdenkenden moeten praten. Deze aanpak zorgt voor een dieper begrip van de kritiek en bevordert het maatschappelijk begrip over waarom bepaalde groepen de officiële verhalen in twijfel trekken. Ook Hedwig te Molder, onderzoeker aan de Vrije Universiteit Amsterdam, raad journalisten aan om verder te kijken dan de factcheck en actief door te vragen naar de onderliggende redenering achter twijfels. Hoewel wetenschap een cruciale rol speelt in hedendaagse maatschappelijke discussies, is de norm verschoven naar twijfel totdat het tegendeel bewezen is. Feiten worden niet langer zonder meer geaccepteerd. Uit Hedwig’s onderzoek blijkt ook dat het corrigeren van verkeerde informatie merkbare invloed heeft op de relaties tussen conflicterende partijen. Burgers willen niet enkel geïnformeerd worden door journalisten, ze willen tevens overtuigd worden. Feiten vinden tegenwoordig dan ook voornamelijk weerklank in een betrouwbare, veilige omgeving die hun twijfels en zorgen erkent.
.jpg)
Marieke Kuypers, een factchecker voor Nieuwscheckers, benadrukte ook het belang van het opbouwen van vertrouwen bij factchecking op sociale media platforms. Tiktok is bijvoorbeeld een platform waar veel mensen vaak geconfronteerd worden met complottheorieën en desinformatie, omdat het een plek is waar iedereen vrijelijk meningen kan delen en hier snel een groot publiek voor kan bereiken. Ondanks vele factcheck initiatieven om desinformatie te bestrijden, slagen deze inspanningen er vaak niet in om het juiste publiek te bereiken, zoals tieners op Tiktok. Het informeel uitleggen van een factcheck in een relateerbare setting, bijvoorbeeld op de bank in je huiskamer, blijkt vaak effectiever dan wanneer je formeel gekleed bent in een pak, omdat dit een te autoritair gevoel kan geven aan de kijker.
Hoe gaan journalisten om met complottheorieën?
Een panel van journalisten bestaande uit Griet de Craen (VRT), Maarten Keulemans (de Volkskrant), René Sommer (Pointer), Willem Groeneveld (Sikkom) en Tim Verheyden (VRT), besprak hoe journalisten omgaan met complottheorieën. Belangrijke aspecten, waaronder publieke betrokkenheid, het opbouwen van vertrouwen en het geven van een stem aan afwijkende meningen, werden hierin belicht.
De VRT benadrukte het belang van transparantie, het onthullen van werkprocessen, interne deskundigheid en het toegeven van fouten. Deze aanpak bevordert het vertrouwen tussen de journalist en de burger, en voorkomt wantrouwen en complottheorieën. Pointer pleitte voor het publiceren van zowel ontkrachtte als bevestigde beweringen om de geloofwaardigheid van fact-checks te vergroten. Ook het erkennen van verschillende perspectieven, met nadruk op context, kwam ter sprake.
Journalisten werden aangespoord om het ‘waarom’ achter afwijkende meningen te onderzoeken en een verkennende benadering van emoties, met name angst, te hanteren. Experts zijn hierbij nodig om beweringen effectief te weerleggen. De voorkeur gaat uit naar een montage boven live-uitzendingen, om zorgvuldigheid te waarborgen.
Onderzoek naar complottheorieën
Bellingcat gaf inzicht in het gebruik van Telegram als databron voor onderzoeken naar complottheorieën. De krachtige zoekmogelijkheden en open groepen van Telegram maken het een ideaal platform voor open-source onderzoek en geolocatie. Open source onderzoek is vaak gebaseerd op socialmedia posts die video's, afbeeldingen of weblinks bevatten die vaak al verwijderd zijn. Bellingcat gaf daarom praktische stappen voor het downloaden en archiveren van video’s en links via Telegram, waarbij de voordelen ten opzichte van andere platforms zoals WhatsApp werden benadrukt.
De VRT sloot af met twee innovatieprojecten gericht op het verbeteren van digitale weerbaarheid tegen desinformatie. Het project ‘Eerste Hulp Bij Twijfel’ maakt gebruik van een gepersonaliseerde aanpak om de digitale geletterdheid te vergroten met nieuwe formats en tools die twijfels opsporen en factcheckprocessen versnellen. Het project ‘Counterscam’ wil jongvolwassenen (18 tot 34 jaar) beter bewust maken over de impact van desinformatie door middel van samenwerkingen tussen influencers en journalisten. Hierbij worden verhalende fact-checks gebruikt om desinformatie tegen te gaan en tegelijkertijd jongvolwassenen effectief te bereiken op sociale mediaplatforms.
Conclusie
Tijdens de conferentie hebben we een veelzijdige verkenning gehad van verschillende aspecten die komen kijken bij het aankaarten van complottheorieën in Nieuwsmedia. Zo hebben we een brede kijk gekregen op allerlei huidige initiatieven die de digitale weerbaarheid binnen de samenleving willen verbeteren. Ook gaf de conferentie ons ook waardevolle inzichten over hoe je met genuanceerde benaderingen de verschillende perspectieven van mensen kunt leren begrijpen – iets wat ontzettend belangrijk is in een tijdperk waarin de geloofwaardigheid van informatie voortdurend in twijfel wordt getrokken.
Wil je meer weten over alle activiteiten die we doen bij Beeld & Geluid op het gebied van onderzoek en erfgoed, en hoe die bijdragen aan onze missie om ieders leven in media te versterken? Word dan lid van de Onderzoek en Erfgoed nieuwsbrief.