Een leger van gehouwen steen
Herdenken van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog doen we niet alleen op 4 mei. In heel Nederland staan herinneringsmonumenten die na de oorlog geplaatst zijn. In 1957 verbeeldde Theo van Haren Noman de oorlog aan de hand van deze monumenten en dichtregels. Hij bracht dood materiaal via de camera tot leven, zoals een recensent schreef. De film Een leger van gehouwen steen is destijds alom geprezen en bekroond, maar vandaag de dag onbekend. Reden voor Beeld & Geluid om de film online beschikbaar te maken. Welk beeld geeft de klassieke film aan de hedendaagse kijker?
Herdenken van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog doen we niet alleen op 4 mei. In heel Nederland staan herinneringsmonumenten die na de oorlog geplaatst zijn. In 1957 verbeeldde Theo van Haren Noman de oorlog aan de hand van deze monumenten en dichtregels. Hij bracht dood materiaal via de camera tot leven, zoals een recensent schreef. De film Een leger van gehouwen steen is destijds alom geprezen en bekroond, maar vandaag de dag onbekend. Reden voor Beeld & Geluid om de film online beschikbaar te maken. Welk beeld geeft de klassieke film aan de hedendaagse kijker?
Het begint met de aanval
Steeds denk ik aan den tienden Mei
Dien parelgrijze morgen
Een aan de band die U en mij
In ’t bloesemland kwam worgen’
Een gedicht van Jan Engelman met een blik op een duinlandschap, opent de film. Daarmee begint deze geschiedschrijving van de oorlog. Acteur Ton Lutz draagt verzetsverzen van tien verschillende dichters voor. De dichtregels passen bij de in beeld gebrachte beeldhouwwerken, die herinneren aan schokkende gebeurtenissen tijdens de oorlog.
Staalkaart (VARA, 27 april 1957)
Synthese
De korte film was een groot succes. De kranten schreven unaniem enthousiast, vooral over de samenhang tussen het beeld en geluid. ‘Zelden heb ik in een film zo’n gave synthese gezien van filmritme, beeldende kunst en literaire dialoog, als in dezer flitsende, sprekende geschiedenis van de oorlog in Nederland’ schreef criticus Bob Bertina in de Volkskrant op 1 april 1957. Recensent Charles Boost sprak in het VARA radioprogramma Staalkaart op 27 april 1957 met Van Haren Noman. Boost, zelf enthousiast over het resultaat, vraagt hoe hij tot zijn filmplan is gekomen en hoe hij gefilmd heeft.
De film maakte een succesvolle tour langs gerenommeerde filmfestivals zoals in Cannes, Edingburgh en Melbourne. In Nederland ontving de film De Staatsfilmprijs en draaide als voorprogramma in de bioscopen. Vervolgens is het nog lange tijd in het onderwijs gebruikt ia het NIAM voor het onderwijs gebruikt op scholen.
Digitale Restauratie
Bij de herdenking van 75 jaar bevrijding in 2020 reageerde de 102-jarige filmmaker Van Haren Noman enthousiast om de film online beschikbaar te maken. Een goede digitale vertoningskopie bleek echter niet beschikbaar in het archief van Beeld & Geluid. De digitalisering is vervolgens zorgvuldig aangepakt.
Colorist Paulo Veiga da Fonseica verzorgde een nieuwe scan en kleurcorrectie om het beeld zo waarheidsgetrouw aan het origineel te maken. Geluidstechnicus Tonnie van Els haalde de verschillende filmdragers uit de depots en controleerde de verschillende geluidssporen. Van de ene kopie was de stem van Ton Lutz van goede kwaliteit, in de andere kopie was de muziek van Robert Heppner het beste. Het moeilijkst bleken de in de film gebruikte toespraken van de Duitse Rijkscommissaris Seys-Inquart uit september 1940 en de Britse premier Churchill in juni 1944. De originele geluidsdragers werden gedigitaliseerd en in een montage opnieuw gemixt tot het oorspronkelijke geluid van de film. Alle relevante originele dragers zijn nu uiteraard in de "digitale master" opgeslagen. De ruis en het gekraak zijn veranderd in een puntgave weergave zoals de filmmaker deze bedoelde in 1957. Helaas heeft Theo van Haren Noman het resultaat niet meer kunnen zien en horen. Hij overleed in februari 2021.
Vergeet het niet
Maar vergeet niet: hoe man en vrouw en kind
als schichtig wild omsingeld en gejaagd
gemarteld werden door een schrikbewind,
Zo horen we de regels uit het gedicht van Maurits Mok terwijl het beeld ‘Kind’ van Carel Meulman in beeld is. Voor de hedendaagse kijker gaat de film over hoe in het verleden herdacht werd. Tegenwoordig is de Nationale herdenking op 4 mei om 20:00 uur vanzelfsprekend, maar in de jaren vijftig gingen er al stemmen op om te stoppen met de Dodenherdenking. Dat gebeurde niet, maar de herdenkingen waren tot de jaren tachtig een particulier initiatief. Vanwege teruglopende belangstelling startte in 1988 de Nationale herdenking op de Dam in Amsterdam en ontstond het comité 4 en 5 mei. Kort na de oorlog waren het juist de beeldhouwwerken en de verzetsverzen die het gevoel over de oorlogsherinnering uitdrukten. De verwoeste stad uit 1953 van Zadkine is zelfs een icoon van het naoorlogse Rotterdam geworden. De gedichten, die soms tijdens de oorlog in het aanzicht van de dood geschreven zijn, drukken beklemming of verdriet uit.
Ze kijken star over het land
Een leger van gehouwen steen toont het naoorlogse gevoel en verbeelding ervan in de kunst. Het zijn universele gevoelens in situaties van oorlog en verdrukking. Vereeuwigd in film na de digtale restauratie, maar de beeldhouwwerken zijn ook nog steeds te bewonderen in het Nederlandse landschap. Zoals het verhaal afsluit in het gedicht van Muus Jacobse:
‘de doden houden nog alleen
Op verlaten posten stand
Ze kijken star over het land
Een leger van gehouwen steen’