De hoofdenaffaire en het recht om vergeten te worden
KRO-NCRV gaf hoofdenaffaire-reportage van Brandpunt niet vrij voor hergebruik in een Medialogica-uitzending. "Wat is het geheim van de verboden beelden?", vraagt Bas Agterberg zich af. En kun je in het huidige, open medialandschap hergebruik van beelden nog wel verbieden?
KRO-NCRV gaf hoofdenaffaire-reportage van Brandpunt niet vrij voor hergebruik in een Medialogica-uitzending. "Wat is het geheim van de verboden beelden?", vraagt Bas Agterberg zich af. En kun je in het huidige, open medialandschap hergebruik van beelden nog wel verbieden?
De uitzending van de actualiteitenrubriek Brandpunt op 27 januari 1989 leverde mooie koppen op in de krant. Ook de uitzending van Medialogica op 6 februari 2018 daagt nieuwsmakers uit. "Nieuwe kopzorgen" kopte Villamedia op 6 februari, "het hoofd in de schoot leggen" schrijft Julien Althuisius in zijn recensie in de Volkskrant.
De uitzending van Medialogica ging over de "hoofdenaffaire", een reportage van Brandpunt die nog altijd wordt genoemd als klassiek voorbeeld van nepnieuws. Volgens de reportage zou er handel zijn in menselijke hoofden, die onder meer gebruikt zouden worden voor "bizarre seks". De makers van Medialogica spraken met diverse betrokkenen, maar de man wiens naam aan de uitzending is verbonden weigerde mee te werken.
Ook de omroep, die het gebruik van de beelden uit het archief in 1989 geblokkeerd had, gaf de beelden niet vrij voor de uitzending. Voor de promotie van Medialogica was dat een toegevoegde waarde. Maar wat is het geheim van de verboden beelden? Kun je als omroep hergebruik van beelden verbieden?
Verboden toegang
In tijden van nepnieuws, een onderwerp dat zelf nieuws is geworden, ligt een reconstructie van oud nepnieuws in Medialogica voor de hand. Het programma ontrafelt de mythes, onderscheidt hoofd- en bijzaken en controleert zo de journalistiek.
De oud-medewerkers van de KRO, de politie en medewerkers van anatomische instituten waren de hoofdrolspelers rond de hoofdenaffaire die in Medialogica gehoord werden. Ook de beelden van de Brandpunt-uitzending werden getoond. De KRO-NCRV had weliswaar de uitzending niet vrijgegeven, maar een oud VHS-bandje bracht de oplossing en de makers beroepen zich op citaatrecht om deze beelden met slechte kwaliteit te tonen.
Kop in de Telegraaf over de hoofdenreportage. Telegraaf, 4 februari 1989, via Delpher
Het laatste hergebruik van de beelden van de reportage was in het journaal van 28 januari 1989. Na de ophef die in februari 1989 ontstond, werd toegang tot de uitzendbanden door de KRO verboden.
Medialogica vroeg in de zomer van 2017 toestemming om fragmenten te gebruiken, maar kreeg deze niet. Een antwoord op de vraag waarom bijna dertig jaar later het materiaal nog geblokkeerd is, zit niet in de uitzending, maar is online te zien in Medialogica extra.
De omroep geeft aan niet te weten of er afspraken zijn met geïnterviewden en neemt het zekere voor het onzekere. Volgens voormalig eindredacteur Verlind zijn dergelijke afspraken niet aan de orde. Ook in het papieren archief in het Katholiek Documentatie Centrum in Nijmegen is in de dossiers niets te vinden. Wellicht zijn het ook de lugubere beelden die men niet geschikt acht voor het publiek en toch ook de schaamte voor de herinnering aan deze uitzending?
Belangen
In het analoge tijdperk was de vraag of je beelden wel of niet mocht blokkeren. In het digitale tijdperk is de vraag of alles mag circuleren en hoe je iets kan verwijderen. Mag je jeugdzondes of beelden die je liever niet meer ziet langskomen definitief tot het verleden laten behoren? Weegt het persoonlijk belang op tegen het publiek belang?
Het omroepmateriaal ligt opgeslagen in Beeld & Geluid, de rechten liggen bij de omroepen. Er zijn programma’s geblokkeerd, om verschillende redenen. In de extreme situatie loopt een geïnterviewde gevaar, bij herhaling van een uitzending. De blokkade kan ook met de functie te maken hebben die een persoon bekleedt en uitzending kan dan het persoonlijk leven schaden. Blokkeren gebeurt niet vaak en wordt zorgvuldig getoetst.
Sinds de hoofdenaffaire in 1989 is er veel veranderd in het Nederlands medialandschap. Waren er destijds drie publieke televisiezenders, enkele jaren later kwamen de commerciële zenders en het internet. De bewaarde uitzendingen werden op tape bewaard. Wie een fragment wilde gebruiken of verspreiden, kon alleen van de originele band een kopie maken. Het archief was de schatbewaarder en als je de tape mocht gebruiken bracht dat kosten met zich mee. Voor wie niet keek naar de uitzending van Medialogica is het vanzelfsprekend om online te kijken en te delen via sociale media.
Nasleep
Hoewel de uitzending van Brandpunt in 1989 tot veel ophef leidde, was deze eigenlijk best snel weer verdwenen. Op televisie was er twee keer een item in het journaal en was er een enkele radio-uitzending. De meeste aandacht voor de affaire was in de krant. De nasleep focuste in Medialogica op het politieonderzoek. In eerste instantie was er in de pers de verontwaardiging over de handel in hoofden. Deskundigen riepen om betere beveiliging. Toen de politie aanwijzingen had over de herkomst van de hoofden kantelde de berichtgeving vervolgens naar twijfel over de betrouwbaarheid van Brandpunt. Ook verschenen in de kranten discussies over de de ethiek van journalisten en de groeiende druk van kijkcijfers.
Een intern KRO-onderzoek dat concludeerde dat Frequin en Verlind zorgvuldig te werk waren gegaan kreeg veel kritiek. Het leek erop dat de omroep de affaire zo snel mogelijk achter zich wilde laten. Hoewel Verlind in de uitzending stelt dat er geen sprake was van nepnieuws, werd Frequin zowel in de pers als bij de omroep de schuldige en moest hij bij Brandpunt vertrekken. Over de affaire werd gezwegen.
Reputatieschade
‘Tevee beïnvloedt de waan van de dag.’ Onder deze quote werd Paul Witteman op 1 april 1989 geïnterviewd over zijn boek Met je hoofd in de huiskamer. Het had niets te maken met de uitzending van Brandpunt, maar Witteman was zelf de anchorman van de actualiteitenrubriek Achter het Nieuws van de VARA. Hij verwonderde er zich in het interview over dat Brandpunt zo weinig schade kon oplopen door deze affaire. Volgens hem komt het door de logica ‘dat als je iets ziet, het meteen ook zo is’.
Voormalig televisiedirecteur noemde de affaire desastreus voor de KRO en Brandpunt, maar heeft dat waarschijnlijk vooral zelf zo ervaren. De omroep bestaat nog en de actualiteitenrubriek kon verder zoals het daarvoor ook uitzendingen had gemaakt.
Willibrord Fréquin in RUR: 'De zaken worden omgedraaid'. VOO, 29 december 1989.
Als er iemand reputatieschade heeft opgelopen, is het verslaggever Willibrord Fréquin, die jarenlang reportages verzorgde voor Brandpunt, vanaf verschillende brandhaarden in de wereld, maar vooral herinnerd wordt als de maker van de spectaculaire nepnieuwsuitzending. Op 1 september 1989 maakte hij een interviewprogramma voor de KRO en hij bleef tot 1993 voor de omroep werken. Fréquin had in de uitzending van Medialogica meer kunnen vertellen over zijn relatie met de tipgever en wat er klopte van het verhaal dat tipgever Johan de V. in maart 1989 aan de Volkskrant vertelde.
Het recht om vergeten te worden
Deze hoofdenaffaire zou zeker snel gedeeld worden via sociale media. En dan wordt het blokkeren van beelden ineens een stuk moeilijker. Ook nu spreekt de affaire nog tot de verbeelding en kan door Medialogica iedereen de verboden beelden zien. De kranten waarin de affaire in 1989 werd uitgemeten zijn digitaal te raadplegen in Delpher, de zoekmachine van de Koninklijke Bibliotheek. Voor de liefhebber is de affaire in een paar klikken tot in detail te volgen.
Het huidige nepnieuws komt meestal niet van de media waarvan verondersteld wordt dat we ze kunnen vertrouwen, maar als een bekende krant of televisiejournalist over de schreef gaat, dan is dat groot nieuws. Nepnieuws en gevoelige beelden roepen discussie op over wie er controle heeft op de online media. Weegt het recht op informatie op tegen de persoonlijke motieven en het recht om vergeten te worden?
Burgers van de Europese Unie kunnen bepaalde verouderde of onjuiste privacygevoelige informatie laten verwijderen. In Duitsland is de Netzwerkdurchsetzungsgesetz van kracht, ook wel Facebookwet – met forse boetes voor platforms die duidelijkvalse beweringen online laten staan. Een bedrijf op de Veluwe helpt je om wraakporno te laten verwijderen. Is er een nieuwe handel ontstaan in het verwijderen van beelden?