Framing Indonesië
Start verhaal
Later lezen
"Wij komen Indonesië bevrijden"
De trailer van de documentaire ‘’ (2023) valt meteen met de deur in huis: vanaf het eerste moment dat Soekarno op 17 augustus 1945 de onafhankelijkheid van Indonesië uitroept, ziet de Nederlands regering als een binnenlandse aangelegenheid en een strijd tegen opstandelingen en terroristen.
'Politionele acties'
De Nederlandse regering ziet de militaire operaties als een legitieme onderdrukking van een binnenlandse opstand. Ze spreekt dan ook niet van een oorlog, maar van ‘politionele acties’, een term die volgens de gids door velen wordt gezien als "een eufemistische term, die de structurele inmenging van het leger en de gewelddadigheden verdoezelt en die de slachtoffers reduceert tot rebellen."
Censuur
Kritiek op dit en andere perspectieven worden niet geduld, zo ondervindt filmmaker en overtuigd communist Joris Ivens. Hij zou als Film Commissioner de bevrijding van Indonesië gaan filmen, maar als hij merkt dat Nederland nog steeds koloniale ambities heeft neemt hij ontslag. Hij gaat zelf een film over de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd maken: Indonesia Calling (1946). Hierin filmt hij de steun van Australische havenarbeiders aan de jonge Indonesische Republiek waarbij ze Nederlandse transporten van wapens en munitie blokkeren. Nederland ziet dit als landverraad. De film wordt in 1947 door de centrale Nederlandse filmkeuring geweigerd. Pas in 1985 biedt de Nederlandse regering hiervoor haar excuses aan en krijgt Ivens voor Calling Indonesia een Gouden Kalf, bijna 40 jaar nadat deze uitkomt
Persoonlijke berichten
Toch sijpelen er tijdens de koloniale oorlog al berichten door die de officiële beeldvorming ondermijnen, vooral in brieven van Nederlandse soldaten. Ze vertellen daarin over de gruwelijke wreedheden die delen van het Nederlandse leger tegen de Indonesische bevolking begaan. Deze berichten bereiken vooral de linkse pers en zorgen voor beroering, maar een officieel onderzoek ernaar verdwijnt uiteindelijk in de la. Na het einde van de oorlog in 1949 lijken de media het onderwerp helemaal te vergeten en begint het grote stilzwijgen.
Proefschrift
Dit stilzwijgen wordt doorbroken als bijna twintig jaar later een proefschrift van psycholoog Joop Hueting verschijnt. Hueting diende als jonge militair in Indonesië en was daar getuige van executies en mishandelingen door Nederlandse troepen. In zijn proefschrift stelt hij dat Nederland oorlogsmisdaden heeft gepleegd. De Volkskrant pikt dit op en interviewt hem in het najaar van 1968.
Slag onder de gordel
De uitzending ontketent een storm van reacties in de samenleving, vooral onder oud-militairen. Sommigen zijn opgelucht dat deze verhalen eindelijk in de openbaarheid komen, anderen noemen ze een uitzondering, weer anderen zijn ronduit woedend. Ze zien Hueting als een verrader en zijn boos dat de VARA aandacht aan hem besteedt, zo is te lezen in de brievenrubriek in De Telegraaf.
Kritisch onderzoek
De onthullingen door de VARA vormen begin jaren ‘70 het startsein voor een stroom aan programma's die de koloniale oorlog kritisch onderzoeken en in historische context plaatsen. Een in de catalogus van Beeld & Geluid laat zien dat er in de laatste vijf decennia ruim 2650 programma's rond de koloniale oorlog verschenen. In de uitgebreide versie van dit TILT-verhaal lichten we er een aantal uit.
Overlopers
De documentaire 'Wij komen als vrienden' (1984) geeft het woord aan hen die niet eerder werden gehoord: Nederlandse militairen die tijdens de koloniale oorlog deserteerden en overliepen naar de Indonesische republikeinen, onder wie de bekende activist Poncke Princen. De gesprekken worden afgewisseld met archiefbeelden en fragmenten uit het dagboek van Princen.
Persoonlijk verhaal
Later drong pas tot me door hoe opa had gevochten tegen die rebellen, beter vrijheidsstrijders
In 'Indonesia roept!' uit 2023 gaat programmamaker en historicus Hans Goedkoop op zoek naar zijn familiegeschiedenis in Indonesië en het verhaal van zijn opa , op wie hij als kind zo trots was.
Kracht van beeld
De programma's halen het frame van de politionele acties onderuit en zorgen ervoor dat de beeldvorming drastisch verandert. Toch kan de oude propaganda nog steeds blijven doorwerken, zo waarschuwt historicus en programmamaker Gerda Jansen Hendriks. De makers van nu grijpen nog altijd terug op de beelden van toen, simpelweg omdat er vrijwel geen ander filmmateriaal uit die tijd bestaat. Ze verwijderen het propagandistische commentaar, halen de muziek weg en zetten de film in als 'neutraal beeld'. Maar 'neutraal beeld' bestaat niet, aldus Jansen Hendriks: de kracht van beeld kan de emotie blijven beïnvloeden.
